Dzięki udostępnieniu przez naszego kolegę Łukasz Śleziak swojej pracy magisterskiej, mam możliwość podzielenia się nią z Wami. Z uwagi na objętość i ciekawą tematykę, będzie ona publikowana w częściach. Mamy nadzieję że będzie to powód do dyskusji na grupie i forum. Zachęcamy oczywiście do samodzielnego rozpracowywania i drążenia tematyki.
Rozwój ręcznej i ciężkiej broni palnej i jej wpływ na pole walki w Rzeczpospolitej w XVII wieku
Wstęp
„Rozwój ręcznej i ciężkiej broni palnej i jej wpływ na pole walki w Rzeczpospolitej w XVII wieku”, jest tematem, który został podjęty w celu szerszego omówienia, ze względu na to, gdyż okazał się on interesującym zagadnieniem ze względu na moje zainteresowanie tym problemem. Ponadto jest to ciekawe zagadnienie dzięki swojej spektakularności, przez co może ono również zainteresować osoby, nie związane na co dzień z historią, a interesujące się techniką wojenną, skłaniając je do lektury niniejszej pracy. Ponadto zagadnienie poddane w pracy analizie, jest szczególnie wdzięcznym tematem badawczym, ze względu na mnogość literatury na ten temat, pojawiającej się od końca XIX wieku po dzień dzisiejszy. Wiek XVII był okresem, w którym gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na broń palną, w wyniku ciągłych konfliktów w całej Europie, które nie ominęły także Rzeczpospolitej. Wojny zawsze były czynnikiem wpływającym na różne aspekty rozwoju techniki zbrojeniowej, a broń palna odgrywała jedną z kluczowych ról na polu walki, co ma miejsce nawet i dzisiaj, dlatego też przedstawienie tego tematu okazało się uzasadnione.
Literatura dotycząca tego tematu jest bardzo rozległa i niemal niewyczerpalna z tego względu, iż opracowania, a szczególnie monografie XVII wiecznych bitew są wydawane na bieżąco. Pierwszym znaczącym autorytetem, który podjął się analizowania historii polskiej wojskowości był K. Górski, szczególnie formacji jak piechota[1], czy jazda[2], a także artyleria[3]. Przez K. Górskiego opisywane były również opisywane polskie działania wojenne z Kozakami[4] i Turcją[5], jak również zmagania ze Szwecją w latach dwudziestych XVII wieku[6]. Był on jednym z niewielu historyków, którego prace są wznawiane po latach, często w postaci ekskluzywnych limitowanych reprintów. Wkrótce po II wojnie światowej inny badacz, K. Lepszy podjął się napisania historii militarnych zmagań Polaków na morzu[7]. Istnieje duży wybór prac innych autorów, które dotyczą również tego zagadnienia. Wśród tych badaczy dominuje swoim dorobkiem E. Koczorowski. Jego dzieła stanowią szeroki wachlarz zagadnień kwestii morskich, są to m.in. prace dotyczące artylerii morskiej[8], prace dotyczące ogólnych dziejów floty polskiej końca XVI i początku XVII wieku[9], bardzo wartościowe własnoręcznie ilustrowane przez autora monografie bitew, jak choćby dotyczące bitwy oliwskiej[10], czy najnowsza praca dotycząca bitwy w Wisłoujściu[11]. Ważnym autorem opisującym wzmagania morskie jest E. Kosiarz[12]. Inny autor, M. Krwawicz również zajął się historią dawnej marynarki wojennej[13]. Nie można także zapomnieć o W. Czaplińskim, którego opracowania dotyczą stosunku Polski w XVII wieku do Pomorza[14] i Bałtyku[15]. Kwestią organizacji wojska polskiego w XVII wieku zajmował się m.in. B. Baranowski[16]. Największy dorobek w dziedzinie historii wojskowości przedstawiali kilkukrotnie współpracujący ze sobą historycy: J. Wimmer i T. Nowak. Pierwszy z nich jest autorem wielu dzieł m.in. dotyczących piechoty[17], oraz ogólnych opracowań z dziejów dawnego Wojska Polskiego[18], czy kwestii ekonomicznych podczas wojen[19], a także kilku monografii poświęconych odsieczy wiedeńskiej, z których najnowsza pochodzi z początku lat 80 – tych ubiegłego wieku[20]. Dorobek T. Nowaka jest ogromny, od prac dotyczących kwestii artylerii[21] i arsenałów[22], poprzez opracowania ogólne[23] dotyczące polskiej wojskowości i monografii bitew[24]. T. Nowak zbadał także piśmiennictwa poświęconego wiedzy artyleryjskiej[25] i technice rakietowej w siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej[26]. Autorzy, którzy także napisali znaczące prace dotyczące dawnej artylerii to: A. Kiersnowski[27], Z. Stefańska[28], oraz M. Wieliczko – Wielicki[29]. W literaturze historycznej mamy również prace, odnoszące się do architektury obronnej i problematyki oblężeń. Zagadnieniami tymi zajęli się: A. W. Aleksandrowicz, piszący o dziejach fortyfikacji[30], A. Bogdanowski, który napisał przekrojowo o polskiej architekturze obronnej[31], a także poświecił czas badaniom twierdzy jasnogórskiej[32]. Innymi badaczami tego zagadnienia, których należy tu wspomnieć są: P. Dybaś[33], A. Gruszecki[34], oraz B. Guerquin[35]. Nie brakuje także prac dotyczących uzbrojenia i dziejów wojen. Za autorytet w dziedzinie historii militariów należy uznać Z. Żygulskiego jun.[36]. Ważnym badaczem, który wydał prace dotyczące dawnej broni krótkiej[37] i broni długiej[38] jest R. Matuszewski. Artykuły traktujące, o zamkach w dawnej broni palnej napisali: J. Podolski[39], oraz H. Ciosiński[40]. Istnieje również duża ilość monografii dotyczących bitew prowadzonych przez Rzeczpospolitą w XVII wieku. Autorami tych monografii są m.in.: W. Biernacki[41], S. Herbst[42], R. Romański[43], J. Teodorczyk[44], J. Woliński[45].
Do napisania niniejszej pracy bardzo przydatne były źródła pisane, techniczno – historyczne z dziedziny artylerii takich siedemnastowiecznych inżynierów jak: E. Braun[46], A. dell`Aqua[47], K. Siemienowicz[48], czy D. Ufano[49], dzięki którym można się było dużo dowiedzieć na temat ówczesnej wiedzy artyleryjskiej, typach dział, sposobów ich użytkowania i znajomości wielu mieszanek prochu strzelniczego. Wartościowym źródłem jest też praca J. Naronowicza – Narońskiego[50] opisująca technikę fortyfikacyjną, a także zawierająca informacje na temat tego, jak winny być wyposażone twierdze i jakie powinny mieć uzbrojenie. Cennymi źródłami, bez których trudno byłoby napisać niniejszą pracę był duży wybór: diariuszów[51], listów[52], relacji[53], raportów[54], a także sprawozdań[55], w których znajdują się bardzo cenne informacje odnośnie wpływu broni palnej na pole walki, oraz przebiegu starć.
W przypadku opracowań ważnymi ze względu na swoją są m.in. leksykon W. Kwaśniewicza[56], w którym zawarł wiele pojęć, terminów i zwrotów z zakresu broni palnej, prace R. Matuszewskiego o krótkiej[57] i długiej[58] broni palnej, dzięki którym można było bliżej się przyjrzeć opisywanym typom broni, bo autor zawarł w swoich opracowaniach duże, przejrzyste, kolorowe zdjęcia. Interesująca była też monografia J. Szymczaka[59], opisująca początki broni palnej na terenie Polski, a także książka S. Kobielskiego[60], o tematyce zbliżonej do tej, jaką się zajął Szymczak. W kwestii informacji o historii artylerii bardzo przydatne były prace wymienianych już: K. Górskiego[61], T. Nowaka[62], A. Kiersnowskiego[63], czy Z. Stefańskiej[64], które wyjaśniły wiele trudnych kwestii, jak choćby wagomiaru dział i ich klasyfikacji. Przydatna też była praca M. Paradowskiej[65], będąca biografią K. Arciszewskiego, który był prawdopodobnie najsłynniejszym i najbardziej kontrowersyjnym „starszym nad armatą”. Niniejsza praca nie byłaby w pełni kompletna, gdyby nie monografie bitew takich jak: pod Żółtymi Wodami i Korsuniem[66], Beresteczkiem[67], Cudnowem[68] czy Oliwą[69].
Niniejsza praca ma układ problemowo – chronologiczny. I tak w rozdziale pierwszym przedstawiłem zarys rozwoju ręcznej broni palnej pod względem rozwoju metod zapłonu ładunku miotającego. Ponadto omówiłem w nim poszczególne rodzaje broni palnej począwszy od najprymitywniejszych, o zapłonie ręcznym, poprzez wczesne odmiany zamków, po bardziej zaawansowane technicznie. Przedstawiłem tutaj także autorską próbę periodyzacji stosowania poszczególnych zamków.
W rozdziale drugim omówiłem rozwój artylerii, począwszy od pierwszych wzmianek, o jej użyciu na ziemiach polskich w XIV wieku. Opisane zostały przeze mnie typy dział używanych w Rzeczpospolitej w XVII wieku, oraz reforma artylerii przeprowadzona przez Władysława IV. Ponadto wspomniana została kwestia techniki rakietowej będąca również domeną artylerii. Scharakteryzowałem pokrótce także sylwetki inżynierów wojskowych – ekspertów od ciężkiej broni palnej i ich prace, działających w Rzeczpospolitej w XVII wieku.
Rozdział trzeci jest omówieniem wpływu broni palnej na siedemnastowieczne pole walki. Na samym początku rozdziału omówiłem kwestie taktyki różnych formacji wojskowych. Rozdział, ten składa się z dwóch podrozdziałów. W pierwszym omówione zostały wybrane bitwy, stoczone w polu, z naciskiem na użycie w nich broni palnej. Podrozdział drugi zawiera omówienie ogółu zagadnień dotyczących fortyfikacji stałych oraz analizę kilku wybranych oblężeń, pod kątem wpływu na nie broni ręcznej i ciężkiej.
W rozdziale czwartym – ostatnim, scharakteryzowałem bitwy morskie stoczone przez Polaków w XVII wieku, ze szczególnym wykorzystaniem w nich broni palnej. Początek rozdziału jest omówieniem rozwoju, liczebności i uzbrojenia polskiej floty na początku XVII wieku. Następnie przedstawiłem i omówiłem wybrane bitwy, oraz poruszyłem kwestię upadku polskiej floty.
[1] K. Górski, Historya piechoty polskiej, Kraków 1893
[2] K. Górski, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894
[3] K. Górski, Historya artyleryi polskiej, Warszawa 1902
[4] K. Górski, O działaniach wojska koronnego Rzeczpospolitej Polskiej w wojnie z Kozakami (Okres 19 lutego do 10 lipca 1651 r. Bitwa pod Beresteczkiem), Biblioteka Warszawska, t. II – III, 1887
[5] K. Górski, Wojna Rzeczpospolitej z Turcją w latach 1672 i 1673, Biblioteka Warszawska, 1890
[6] K. Górski, Wojna Rzeczpospolitej Polskiej ze Szwecją za panowania Zygmunta III od 1621 do 1629, Warszawa 1888
[7] K. Lepszy, Dzieje floty polskiej, Gdańsk – Bydgoszcz – Szczecin 1947
[8] E. Koczorowski, Od balisty do artylerii wieżowej, Morze 1954, nr 9
[9] E. Koczorowski, Flota polska w latach 1587 – 1632, Warszawa 1973
[10] E. Koczorowski, Bitwa pod Oliwą, Gdynia 1968
[11] E. Koczorowski, „Skórzaki” przeciw okrętom, Warszawa 2004
[12] E. Kosiarz, Bitwy na Bałtyku, Warszawa 1978
[13] M. Krwawicz, Marynarka wojenna i obrona polskiego wybrzeża w dawnych wiekach, Warszawa 1961
[14] W. Czapliński, Wyprawa Czarnieckiego na Pomorze w roku 1657, ,,Roczniki Historyczne”, t. XVIII, 1949
[15] W. Czapliński, Polska a Bałtyk w latach 1632- 1648, Wrocław 1952
[16] B. Baranowski, Organizacja i skład społeczny wojska polskiego w połowie XVII wieku, Warszawa 1957
[17] J. Wimmer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978
[18] J. Wimmer, Wojsko polskie w II połowie XVII wieku, Warszawa 1965
[19] J. Wimmer, Wojsko i Finanse Rzeczpospolitej w czasie wojny ze Szwecją 1655 – 1660, w: Wojna polsko – szwedzka 1655 – 1660, Warszawa 1973
[20] J. Wimmer, Wiedeń 1683. Dzieje bitwy i kampanii, Warszawa 1983.
[21] T. Nowak, Artyleria polska do końca XIV wieku, w: SMHW, t. IX, cz. 1, 1963
[22] T. Nowak, Arsenały artylerii koronnej w latach 1632 – 1655, w: SMHW, t. XIV, cz. 1, 1968
[23] T. Nowak, Polska technika wojenna XVI i XVII wieku, Warszawa 1970
[24] T. Nowak, Obrona Krakowa przez S. Czarnieckiego w r. 1655, w: SMHW, t. IX, cz. 1, 1963
[25] T. Nowak, Przegląd polskiego piśmiennictwa z dziedziny artylerii do połowy XVII wieku, SMHW, t. IV, 1958.
[26] T. Nowak, Technika rakietowa w Polsce do połowy XIX wieku, w: Historia wojskowości polskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1972
[27] A. Kiersnowski, Historia rozwoju artylerii, Toruń 1925
[28] Z. Stefańska, Próba ustalenia typów i nazw dział artylerii polskiej XVI i XVII wieku, w: Muzealnictwo Wojskowe, t. 1, 1959
[29] M. Wieliczko – Wielicki, Z historii artylerii, Broń i Barwa, 1937 nr 2
[30] Aleksandrowicz A. W., Zarys historii fortyfikacji, Toruń 1932
[31] J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa – Kraków 1996
[32] J. Bogdanowski, Rewaloryzacja twierdzy Jasna Góra w Częstochowie, w: Dawna Broń i Barwa, R. XV, nr 21, Katowice 2000
[33] B. Dybaś, Fortece Rzeczpospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko – litewskim w XVII w., w: Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 88, z. 2, Toruń 1998
[34] Gruszecki A., Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962
[35] Guerquin B., Zamki w Polsce. Warszawa 1974
[36] Z. Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1982
[37] R. Matuszewski, Pistolety i rewolwery XVI i XVII wieku, Warszawa 1998
[38] R. Matuszewski, Muszkiety, arkebuzy, karabiny, Warszawa 2000
[39] J. Podolski, Późne zamki kołowe, Broń i Barwa, 1934 nr 2
[40] H. Ciosiński, O zamku kołowym, w: Dawna Broń i Barwa, R. XII, nr 16, Katowice 1997
[41] W. Biernacki, Żółte Wody – Korsuń 1648, Warszawa 2004
[42] S. Herbst, Trzydniowa bitwa pod Warszawą 28-30 VII 1656.r., w: Wojna Polsko – Szwedzka 1655 – 1660, Warszawa 1973
[43] R. Romański, Beresteczko 1651, Warszawa 1994
[44] J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem (22.IX – 29.IX – 1.X. 1626), w: SMHW, t. XII, cz. 2, 1966
[45] J. Woliński, Oblężenie Kamieńca w 1672r., ,,Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej”, seria historyczna, nr.5/21, 1966
[46] E. Braun, Novissimum fundamentum et praxis artilleriae, w: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, z. 8 B: Polskie wojskowe piśmiennictwo techniczne do roku 1764, opracował T.M. Nowak, Warszawa 1961
[47] A. dell`Aqua, Praxis ręczna o działach, w: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, z. 8 B : Polskie wojskowe piśmiennictwo techniczne do roku 1764, opracował T.M. Nowak, Warszawa 1961
[48] K. Siemienowicz , Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza, tłum. R. Niemiec, red., wstęp i komentarz T. Nowak, Warszawa 1963
[49] D. Ufano, Archelia, w: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, z. 8 B : Polskie wojskowe piśmiennictwo techniczne do roku 1764, opracował: T.M. Nowak, Warszawa 1961
[50] J. Naronowicz – Naroński, Budownictwo wojenne, w: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, z. 8 B : Polskie wojskowe piśmiennictwo techniczne do roku 1764, opracował T.M. Nowak, Warszawa 1961
[51] Diariusz wojny pod Beresteczkiem z chanem krymskim i Kozakami zaporoskimi za szczęśliwego panowania Króla JM. Jana Kazimierza, na którą sam osobą swą ruszeł się z Warszawy in Anno 1651, w: Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko – kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu ,,Ogniem i mieczem” (1648 – 1651), opracował: M. Nagielski, Warszawa 1999
[52] List pisany do Rzymu z obozu pod Cudnowem, z doniesieniem o wypadkach wojny z Moskwą na Ukrainie od dnia 17 Września do 3 Listopada 1660 roku , w: Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, t. II, opracował: E. Rykaczewski, Berlin – Poznań 1864
[53] Quinta junii. Relacya jednego niedobitka muszkietera spod regimentu pana Henryka Denoffa obersztera o pogromie panów hetmanów pod Korsuniem, w: Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko – kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu ,,Ogniem i mieczem” (1648 – 1651), opracował: M. Nagielski, Warszawa 1999
[54] Raport pachołka spod chorągwi Stanisława Mariusza Jaskólskiego o bitwie u Żółtych Wód, w: Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko – kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu ,,Ogniem i mieczem” (1648 – 1651), opracował: M. Nagielski, Warszawa 1999
[55] Prawdziwy i istotny przebieg zaciętego spotkania pomiędzy [okrętami] Jego Królewskiej Mości króla Polski i Szwecji i okrętami księcia Sudermanii Gustawa Adolfa na redzie gdańskiej w roku 1627, w pierwszą niedzielę adwentu. Dobra sprawa wreszcie zwycięża. Drukowane w roku 1628, w: M. Krwawicz, Walki w obronie polskiego wybrzeża w roku 1627 i bitwa pod Oliwą, Warszawa 1955
[56] W. Kwaśniewicz , 1000 słów o dawnej broni palnej, Warszawa 1987
[57] R. Matuszewski, Pistolety i rewolwery XVI i XVII wieku, Warszawa 1998
[58] R. Matuszewski, Muszkiety, arkebuzy, karabiny, Warszawa 2000
[59] J. Szymczak, Początki broni palnej w Polsce 1383 – 1533 , Łódź 2004
[60] S. Kobielski, Polska broń. Broń palna, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975
[61] K. Górski, Historya artyleryi polskiej, Warszawa 1902
[62] T. Nowak, Artyleria polska do końca XIV wieku, w: SMHW, t. IX, cz. 1, 1963
[63] A. Kiersnowski, Historia rozwoju artylerii, Toruń 1925
[64] Z. Stefańska, Próba ustalenia typów i nazw dział artylerii polskiej XVI i XVII wieku, w: Muzealnictwo Wojskowe, t. 1, 1959
[65] M. Paradowska, Przyjmij laur zwycięski, Katowice 1987
[66] W. Biernacki, Żółte Wody – Korsuń 1648, Warszawa 2004
[67] R. Romański, Beresteczko 1651, Warszawa 1994
[68] R. Romański, Cudnów 1660, Warszawa 1996
[69] E. Koczorowski, Bitwa pod Oliwą, Gdynia 1968